- Faktu Jurídiku
Paresér ne’e mosu hodi fó esplikasaun kona-ba Rezolusaun Governu N.º 23/2025 de 11 Abril ne’ebé halo Suspensaun ba Abertura Síklu foun Estudu iha Ensinu Superiór;
2. Lejislasaun Aplikável
- Lei N.º 6/2024 de 17 de julho, Lei de Bases do Ensino Superior;
- Resolução do Governo N.º 23/2025 de 11 de Abril, Suspensão da Abertura de Novos Ciclos de Estudo no Ensino Superior
3. Quid Iuris
Interpretasaun kona-ba Rezolusaun Governu N.º 23/2025 de 11 Abril tuir Quid IurisSAVIGNY bele halo ho análize kona-ba elementu gramatikál (sentidu literál Lei), Elementu lójiku (konstrusaun lójika lei), elementu sistemátiku (koneksaun sistemátika ezistente entre regras oioin ne’ebé konsta iha lei) no elementu istóriku (sirkunstánsia ne’ebé motiva elaborasaun lei).
Liga ho elementu gramátikal ko’alia kona-ba sentidu norma jurídika. [1]
Iha parte dahuluk hosi konteúdu Rezolusaun Governu N.º 23/2025 loron 11 Abril, Governu, deklara “suspende kriasaun ka abertura síklu foun estudu kona-ba baxarelatu, lisensiatura, pósgraduasaun, mestradu, ne’ebé destina ba atribuisaun grau baxarelatu, lisensiadu, pós-graduau, mestre, tuir lista área koñesimentu hanesan tuirmai:
- Direitu/Siénsia Jurídika:
Kursu Direitu ka Siénsia Direitu
2. Ekonomia/Jestaun/Administrasaun/Kontabilidade
- Kursu Jestaun;
- Kursu Kontabilidade;
- Kursu Jestaun Finanseira;
- Kursu Jestaun Públika.
[1] DINIZ, Maria Helena (2003). Compêndio de Introdução à Ciência do Direito. Saraiva: São Paulo, Pg. 425-426.
3. Enjeñaria
- Kursu Enjeñaria Sivíl;
- Kursu Enjeñaria Informátika;
- Kursu Konstrusaun Sívil.
4. Saúde/Enfermajén/Nutrisaun
- Kursu Saúde Públika;
- Kursu Enfermájén;
- Kursu Parteira
5. Siénsia Sosiál no Umana sira:
- Kursu Administrasaun Públika;
- Kursu Siénsia Polítika;
- Kursu Relasaun Internasionál.
Suspensaun ne’e rasik bele kompreende nu’udár interupsaun temporária atu simu proposta husi Instituisaun Ensinu Superiór atu loke kursu foun iha área refere.
Iha parte daruak, hosi konteúdu Rezolusaun Governu N.º 23/2025 loron 11 Abril, Governu, deklara suspende kriasaun ka abertura síklu foun estudu Doutoramentu iha ensinu superiór ne’ebé destina ba atribuisaun grau doutór no determina katak halo enserramentu imediatu ba kursu sira iha nível doutoramentu ne’ebé la iha autorizasaun ka lisensa ne’ebé funsiona hela iha Timor-Leste.
Iha buat rua mak importante iha parte daruak: 1) interupsaun ba kria ka loke síklu foun; 2) ORDEM ka desizaun eskrita hosi Governu (nu’udár autoridade) hodi taka kualkér kursu doutoramentu ne’bé mak la’o tiha ona iha Timor-Leste.
Korresponde ho elementu lójiku, konstrusaun lójika-formál hosi konteúdu Rezolusaun Governu N.º 23/2025 de 11 Abril mak kategoria imperativa, katak, la iha kondisaun ruma ba esepsaun.[1]
[1] BELO, Júlio Crispim Ximenes & SARMENTO, João Manuel da Costa (2024). Manual de Estudos da Lógica. UNTL: Díli, Pg. 16.
Liga ho elementu sistemátiku, suspensaun ne’ebé Governu halo korresponde ho fundamentasaun hosi Governu, liu-liu kona-ba, hasa’e kualidade formasaun Ensinu Superiór no kontrolu kona-ba númeru esesivu hosi profisionál sira iha área ne’ebé hanesan. Katak, rezolusaun la bandu wainhira Ensinu Superiór hakarak loke kursu iha área sira ne’ebé seidauk existe iha Timor-Leste,ezemplu Departamentu Enjeñaria Nukleár (Jurusan Teknik Nuklir) ka Biolojia no Siénsia Biomédika. Nune’e Governu la taka dalan atu fo lisensiamentu ba Kursu sira ne’ebé seidauk eziste kaárea koñesimentu ne’e foun no sei iha ema uituan de’it mak estuda.
Korresponde ho elementu istóriku ka sirkunstánsia sira ne’ebé mak hamosu Rezolusaun Governu N.º 23/2025 de 11 Abril mak hanesan tuirmai:
- Númeru esesivu hosi profisionál ho área hanesan sei difikulta graduadu sira hodi hetan servisu no ho ida-ne’e bele kontribui ba DEZEMPREGU. Tanba oferta atuál de’it mós sufisiente ona hodi hatán ba nesesidade hosi merkadu traballu.
- Ho área koñesimentu ne’ebé iha ona Governu fásil atu asegura no promove kualidade Ensinu superiór tanba, wainhira aumenta tan, sei difikulta prosesu kontrolu ne’e rasik;
- Liga ho grau doutoramentu, iha kondisaun lubuk ida mak Governu presiza preprara molok atu aseita kursu doutoramentu, nune’e, Governu bele halo kontrolu ne’ebé di’ak ba ninia kualidade. Aspetu importante ida, mak Instituisaun Ensinu Superior sira presiza implementa estatuto karreira dosente universitária no presiza iha dosente ho categoria “Profesór Katedrátiku”, hanesan kondisaun esencsiál atu bele assegura kualidade iha implementasaun programa Doutoramentu.
4. Konkluzaun
Rezolusaun Governu N.º 23/2025 de 11 Abril mosu ho fundamentu atu hamenus DEZEMPREGU tanba formasaun profisionál halai de’it ba área ne’ebé hanesan no ao mesmo tempo hodi kontrola kualidade Ensinu Superiór.
Husi :
José Boavida Simões – Jurista e Chefe Gabinete do MESCC
Dokumentu atual (Hanehan link iha okos);
https://mescc.gov.tl/wp-content/uploads/2025/05/Apresiasaun-Juridika-MESCC-2025-1.pdf